هفته به هفته مأموریت‌های فضایی مانند ناسا، ESA، تلسکوپ‌های زمینی و فضایی، ماهواره‌ها و مریخ‌نوردها هزاران تصویر جدید از کیهان ثبت می‌کنند. با این حجم محتوا، انتخاب برجسته‌ترین عکس‌ها دشوار است. مقاله PetaPixel با گردآوری هفت تصویر شاخص که در این ماه گرفته شده‌اند، تلاشی است برای معرفی پدیده‌ها و چشم‌اندازهای فضاییِ شگفت‌انگیز، همراه با توضیح اهمیت هر ثبت تصویری برای علم یا مخاطبان علاقه‌مند .
آتشفشان عظیم مریخ که از لابه‌لای ابرها سر برمی‌آورد
در ۶ ژوئن ۲۰۲۵، مدارگرد 2001 Mars Odyssey تصویری از قله‌ی آتشفشان Arsia Mons در مریخ ثبت کرد که از زیر پوشش ابری سر برآورده بود. Arsia Mons با ارتفاع بیش از ۲۰ کیلومتر (بیش از ۱۲ مایل) تقریباً دو برابر Mauna Loa در زمین است و یکی از بلندترین کوه‌های منظومه شمسی به شمار می‌آید.
- زاویه و زمان تصویربرداری: دوربین مدارگرد درست پیش از طلوع مریخی به سمت افق چرخیده بود تا ترکیب کوه و لایه‌های ابر آب‌شکل یا غبار را ثبت کند. تصویربرداری افقی (horizon imaging) که از سال ۲۰۲۳ در دستور کار Odyssey قرار گرفت، دید تازه‌ای شبیه چشم‌انداز فضانوردانِ ایستگاه فضایی به سطح سیاره ارائه می‌دهد .
- اهمیت مطالعه ابرها و گردوغبار: مشاهده لایه‌های ابری یخ‌آبی و ذرات غبار در اطراف قله، درک بهتری از دینامیک فصلی و نوسانات دمایی مریخ فراهم می‌کند. شناخت رفتار ابرها اهمیت ویژه‌ای برای مدل‌سازی شرایط جوی و پیش‌بینی طوفان‌های غباری دارد؛ همچنین داده‌هایی برای مأموریت‌های آینده ورود، نزول و فرود (EDL) ارائه می‌دهد.
- نقش مأموریت طولانی‌مدت: Odyssey از سال ۲۰۰۱ در مدار مریخ فعال است و طولانی‌ترین مأموریت در مدار یک سیاره دیگر محسوب می‌شود. ثبت چنین تصاویر منحصربه‌فردی حاصل انباشت تجربه مأموریت و بهبود روش‌های تصویربرداری است.
- زمینه جغرافیایی: Arsia Mons در مجموعه Tharsis Montes قرار دارد که سه آتشفشان عظیم را در بر می‌گیرد. این منطقه اغلب پوشیده از ابر است و تغییرات فصلی آن مورد توجه دانشمندان است.
ماه توت‌فرنگی که در نیویورک چشم‌نواز شد
یک «ماه توت‌فرنگی» (Strawberry Moon) نادر در این بازه طلوع کرد و پایین در افق جای گرفت. ثبت این پدیده توسط عکاس Mike Carroll در نیویورک، ماه کامل سرخ‌رنگ را پشت آسمان‌خراش‌هایی مانند Chrysler Building و One Vanderbilt نشان داد.
- علت نامگذاری و پایین بودن ارتفاع: در نیمکره شمالی فصل برداشت توت‌فرنگی مصادف با این ماه کامل است. چرخه بلندمدت مداری ماه (Major Lunar Standstill حدود ۱۸.۶ سال) باعث شد این ماه در پایین‌ترین ارتفاع خود طی ۱۹ سال گذشته قرار گیرد. چنین وضعیتی باعث عبور نور ماه از لایه‌های بیشتری از جو زمین شده و رنگ سرخ یا نارنجی به آن می‌دهد.
- چالش‌های عکاسی شهری: ترکیب نور مصنوعی آسمان شهر با نور ضعیف ماه کامل نیازمند تنظیم دقیق ISO، سرعت شاتر و فاصله کانونی است تا از نورپردازی ساختمان‌ها یا نواحی روشن شهر جلوگیری و جزئیات ماه برجسته شود. انتخاب مکان مناسب در اسکای‌لاین شهر و زمان‌بندی دقیق طلوع ماه اهمیت دارد.
- ارزش فرهنگی و نجومی: این نامگذاری بر اساس سنت‌های بومی آمریکای شمالی است و توجه عمومی به نجوم را جلب می‌کند. افراد ترغیب می‌شوند درباره چرخه‌های قمری و پدیده‌های نجومی مطالعه کنند یا تصاویر مشابه را در مناطق کم‌تر آلوده نوری ثبت نمایند.
- زمان دقیق در نیویورک: طبق رصدها، طلوع ماه کامل بین ۱۰ و ۱۱ ژوئن اتفاق افتاد؛ شرایط جوی و موقعیت افق محلی روی جلوه رنگی ماه تأثیر داشت. علاقه‌مندان به عکاسی باید به پیش‌بینی وضعیت ابر و جهت نگاه افق توجه کنند.
دید فضانورد Don Pettit از کهکشان آندرومدا
فضانورد ناسا Don Pettit در اوایل ماه، تصویری از کهکشان آندرومدا (Messier 31) ثبت و در Reddit منتشر کرد. این عکس ۱۰ ثانیه نوردهی، همزمان افق منحنی زمین با رد نور چراغ‌های شهری و شفق‌های قطبی را نیز نشان می‌دهد .
- چگونگی ثبت در حرکت مداری: ISS با سرعت ~7.66 کیلومتر بر ثانیه حرکت می‌کند. Pettit با استفاده از یک ردیاب ستاره‌ای دستی (handmade sidereal drive track) توانست حرکت ستارگان را جبران کند تا تصویر واضحی از آندرومدا و زمین ثبت شود.
- اهمیت مشاهده از فضا: در فضای بالای جو زمین، زمینه تاریک عمیق امکان دیدن ساختار مارپیچی آندرومدا را بهتر می‌کند. ترکیب این با نمایش شفق قطبی و نور شهرها تجربه‌ی منحصربه‌فردی از پیوند زمین و کیهان خلق می‌کند.
- علم و زیبایی: چنین عکس‌هایی، علاوه بر جنبه زیبایی‌شناختی، انگیزه‌ای برای عموم ایجاد می‌کنند تا با فعالیت فضانوردان و رصدهای آسمان عمیق آشنا شوند. برای پژوهشگران، مشاهده مستقیم کهکشان همسایه گاهی برای مقایسه نوردهی و پس‌زمینه کیهانی مفید است.
- زمینه علمی آندرومدا: این کهکشان در حدود ۲.۵ میلیون سال نوری قرار دارد و نزدیک‌ترین کهکشان مارپیچی بزرگ است. مشاهدات از فضا می‌تواند جزئیات بیضی مرکزی و بازوهای مارپیچی را در نور ضعیف آشکار سازد.
تولد یک سیاره در تصویر VLT
در ۹ ژوئن، رصدخانه جنوبی اروپا با تلسکوپ Very Large Telescope (VLT) در شیلی تصویر دیسک غبارآلود اطراف ستاره‌ای جوان را گرفت که الگوهای مارپیچی و حلقه‌های تیره‌اش نشان‌دهنده شکل‌گیری یک سیاره عظیم گازی است.
- ماهیت دیسک پروپلنتری: ستارگان جوان معمولاً با دیسک‌های گردوغبار و گاز احاطه شده‌اند. حضور سیاره در حال شکل‌گیری باعث ایجاد موج‌ها و شکاف‌هایی در دیسک می‌شود. حلقه تاریک به‌دلیل گرانش سیاره در حال بلعیدن ماده شکل می‌گیرد.
- روش رصد با VLT: ابزارهایی مانند SPHERE در VLT با تکنیک کنتراست بالا و استفاده از Coronagraph تابش ستاره مرکزی را مسدود می‌کنند تا ساختار ضعیف دیسک آشکار شود. تصویربرداری در نور نزدیک‌اینفرارد معمولاً برای نفوذ در گردوغبار مناسب است.
- اهمیت کشف سیارات نوزاد: مشاهده مستقیم سیاره در مراحل ابتدایی بسیار نادر است، چون معمولاً در میان گردوغبار پنهان است و کنتراست ضعیف دارد. تأیید چنین سیاره‌ای با مشاهدات پی‌درپی و رصد با JWST می‌تواند مدل‌های شکل‌گیری سیاره‌ای را آزمون کند.
- جرم و اندازه: براساس تحلیل الگوهای مارپیچی و شدت نور بازتابی، معمولاً جرمی چند برابر مشتری تخمین زده می‌شود. پیگیری با JWST در ماه‌های بعد برای تأیید و مطالعه جو یا خواص نوری آن اهمیت دارد.
عکس “گوی آبی بزرگ” از سطح ماه
در ۵ ژوئن، فضاپیمای Resilience از شرکت ژاپنی ispace پیش از تلاش فرود ناموفق در ماه، تصویری از طلوع زمین از افق ماه ثبت کرد؛ نمایی که یادآور Earthrise مأموریت‌های آپولو است و زمین آبی و سفید ابرها را مقابل سطح خاکستری ماه نشان می‌دهد .
- چالش‌های فرود و ارزش تصویربرداری: قطع ارتباط فضاپیما ممکن است به دلایل فنی یا شرایط سطح ماه رخ دهد. اما دوربین تا آخرین لحظات روشن ماند و اطلاعاتی درباره نور محیطی و زاویه دید زمین در زمان نزدیک فرود فراهم کرد.
- مفهوم Earthrise: اولین‌بار توسط آپولو ۸ ثبت شد و الهام‌بخش نگاه نو به پیوند زمین-ماه شد. ثبت مجدد این پدیده توسط فضاپیمای ژاپنی یادآور اهمیت تصویربرداری حتی در مأموریت‌هایی که فرود موفق نبودند است.
- ارجاع به مبدا پروژه: تیم ispace اشاره کرد که اگر ابرهای زمین نبودند، می‌توانستند جزئیات ژاپن را نیز ببینند. این نشان می‌دهد طراحی زاویه و دوربین تا چه حد دقیق بوده و داده‌هایی درباره نور بازتابی زمین به ماه ارائه می‌دهد.
- اهمیت برای مأموریت‌های آینده: داده‌های نورسنجی و تجربه مشکلات ارتباطی و فرود، درس‌هایی برای طراحی مأموریت‌های بعدی در برنامه‌های اکتشاف ماهی فراهم می‌کند.
نقشه عظیم کیهان اولیه توسط جیمز وب
در ۵ ژوئن، تلسکوپ فضایی جیمز وب (JWST) بزرگ‌ترین نقشه از کیهان اولیه تا امروز را منتشر کرد: ترکیب بیش از ۱۰٬۰۰۰ اکسپوژر که تقریباً ۸۰۰٬۰۰۰ کهکشان را شامل می‌شود؛ بسیاری از این کهکشان‌ها مربوط به دوره چندصد میلیون سال پس از بیگ بنگ‌اند .
- اهمیت کهکشان‌های دوردست: مشاهده کهکشان‌هایی با قرمزشیفت بالا به درک نخستین نسل ستارگان و ساختارهای بزرگ‌مقیاس کیهان کمک می‌کند. JWST با حسگرهای فروسرخ قادر به آشکارسازی تابش بسیار ضعیف و سرخ‌شده این اجسام است.
- روش ساخت موزاییک: تیم COSMOS-Web داده‌های جداگانه را با نرم‌افزارهای پیشرفته پردازش هم‌تراز و نویزگیری ترکیب کرده تا تصویری پویا و تعاملی ایجاد شود. نسخه تعاملی امکان بزرگ‌نمایی، جستجو بر اساس قرمزشیفت یا روشنایی و کاوش در بخش‌های مختلف را می‌دهد.
- کاربرد در پژوهش: این نقشه بزرگ می‌تواند برای آزمون مدل‌های شبیه‌سازی ساختار کیهان، بررسی توزیع ماده تاریک، یافتن نامزدهای پیگیری با سایر رصدخانه‌ها (ELT, TMT) و انتخاب اهداف برای مطالعات عمیق‌تر مورد استفاده قرار گیرد.
- ارزش عمومی و آموزشی: انتشار عمومی این تصویر تعاملی باعث می‌شود علاقه‌مندان و دانشجویان بتوانند خودشان بخش‌هایی از کیهان اولیه را مرور کنند و مسیر کشف را از دیدگاه تصویری تجربه نمایند.
اولین تایم‌لپس یک فضانورد
فضانورد ناسا Jonny Kim نخستین ویدیوی تایم‌لپس خود را در ISS ضبط و در توییتی در ۶ ژوئن منتشر کرد. او این تجربه را شبیه ماهی‌گیری توصیف کرد: باید دوربین، زاویه، تنظیمات و تایمر را آماده کند و سپس منتظر نتایج باشد. این تایم‌لپس شفق قطبی را بر فراز جنوب‌شرق آسیا و استرالیا ثبت کرد.
.
- شرایط ثبت در ISS: سرعت بالای ایستگاه (~7.66 km/s) و نور کم شفق چالش‌هایی ایجاد می‌کند. معمولاً از دوربین‌هایی با تنظیم دستی سرعت شاتر و ISO بهره می‌رود و mount یا پایه‌ای ثابت برای جلوگیری از لرزش استفاده می‌شود.
- شفق قطبی از فضا: ثبت شفق‌های شمالی/جنوبی از ارتفاع بالا نمای متفاوتی ارایه می‌دهد. نور کم و حرکت سریع ایستگاه نیازمند تنظیم دقیق نوردهی برای آشکارسازی رقص نورهای قرمز و سبز شفق است.
- اهمیت انگیزشی: اشتراک تجربه فضانورد با زبان ساده و تشبیه به ماهی‌گیری، باعث ترغیب عموم به دنبال‌کردن مأموریت‌ها و درک بهتر روند فعالیت فضانوردان می‌شود. چنین محتواهایی حس نزدیکی به محیط فضا را تقویت می‌کنند.
- نکات تکنیکی برای علاقه‌مندان: اگر کسی بخواهد از زمین شفق را ثبت کند، باید دوربین روی سه‌پایه محکم، سرعت شاتر بلند و ISO مناسب تنظیم کند. اما در فضا با حذف جو زمین، جزئیات بیشتری از شفق و زمین روشن‌تر ثبت می‌شود.
جمع‌بندی
این تصاویر فراتر از جلوه‌های چشم‌نواز، نشان‌دهنده پیشرفت‌های بزرگ در روش‌های رصدی و فناوری‌های مأموریتی هستند که هر یک افق تازه‌ای از فهم پدیده‌های کیهانی و سیاره‌ای پیش رو می‌گذارند. از چشم‌انداز ابرهای مریخ و طلوع زمینی که توسط کاوشگرها ثبت شده تا آشکارسازی مراحل آغازین شکل‌گیری سیاره و نقشه‌برداری عظیم کهکشان‌های دوردست، همه گواهِ تلاش پیوسته دانشمندان و مهندسان برای کشف ناشناخته‌هاست. این ثبت‌ها به ما یادآور می‌کنند که علم فضا نه فقط در آزمایشگاه یا مراکز پژوهشی بلکه در تجربه تصویری و روایت‌های جذاب نیز معنا پیدا می‌کند و می‌تواند انگیزه‌ای برای کنجکاوی و مشارکت عمومی باشد. کاوش این تصاویر و پیگیری اخبار مرتبط، پلِ ارتباطی میان مخاطب علاقه‌مند و دستاوردهای فضایی را مستحکم‌تر می‌کند و امید است الهام‌بخش طرح پرسش‌ها و پژوهش‌های آینده در زمینه نجوم و فضا باشد.
منابع :
